Марказий Осиё давлатлари учувчисиз учиш аппаратлари (дронлар) технологияларини жадал ўзлаштирмоқда — улар Туркия, Хитой, Россия ва Эрондан ҳарбий ва икки мақсадли дронларни импорт қилмоқда, шунингдек, хорижий ҳамкорлар билан биргаликда ўз йиғув линияларини ҳам ишга туширмоқда. Гарчи бу лойиҳаларнинг аксарияти ҳозирча бошланғич босқичда бўлса-да, мутахассисларга кўра, бу жараёнлар минтақанинг мудофаа салоҳиятида жиддий ўзгаришлар юз бераётганидан далолат. Уларнинг фикрича, Марказий Осиё санкцияларни чеклаб ўтиш ва геосиёсий ўйинлар учун стратегик марказга айлантириши мумкин.
Минтақа давлатлари қандай дронларни сотиб олмоқда?
Ўн йилча олдин дронлардан жанговор ҳаракатларда фойдаланган давлатлар сони АҚШ, Буюк Британия ва Исроил билан чекланган эди. Ҳозир эса дронлар бутун дунё бўйлаб қуролли тўқнашувларнинг асосий унсурига айланди — Ғазо сектори, Ливан, Суриядаги қарама-қаршиликларда муҳим рол ўйнамоқда. Украинадаги урушда эса дронлар ҳар қандай бошқа қурол турига қараганда кўпроқ йўқотишларга олиб келган.
Марказий Осиё мамлакатларида дронлар миллий мудофаа нуқтаи назаридан улкан ютуқ сифатида баҳоланмоқда, дейди мутахассислар.
— Дронлар оммалашгунига қадар Марказий Осиёнинг 5 давлатидан фақат учтасигина мустаҳкам қанотли самолётларни қўллаш ёки ўз авиациясини сақлаш учун зарур имкониятларга эга эди. Кўпчилик давлатлар эса асосан эски, совуқ уруш даври вертолётларига таянарди. Самолётлар харид қилиш, хизмат кўрсатиш ва ишлатиш жуда қимматга тушади. Дронлар эса бу нисбатни тубдан ўзгартирди, — дейди Oxus Society'нинг Марказий Осиё бўйича мудофаа ва хавфсизлик масалалари таҳлили директори Майкл Хиллиард.
Ҳозирча бу соҳада минтақада тўлиқ ривожланиш кузатилмаяпти. Кенг кўламли ишлаб чиқариш режалари мавжуд бўлса-да, ҳали ҳеч қаерда амалга оширилмаган. Асосан бошқа давлатлардан олиб келинган дронлар ишлатиляпти. Майкл Хиллиардга кўра, энг йирик дронлар парки ҳозирда Қозоғистонда: у турк, хитой, исроил, рус, америкалик ишлаб чиқарувчиларнинг дронларига ҳамда мамлакат ичида йиғилган (аксари хорижий ҳамкорлар билан қўшма лойиҳалар доирасида) маҳаллий моделларга эга.
Қирғизистонда Туркия, Хитой ва Россиядан келтирилган дронлар бор, шунингдек, ўзининг дастлабки босқичдаги ишланмалари мавжуд. Тожикистон арсеналида эса Россия, Хитой, АҚШ ва Эрон дронлари бор. Айрим маълумотларга кўра, уларнинг бир қисми Теҳрон назорати остида ишлаб чиқарилган.
Туркманистон, Хиллиарднинг таъкидлашича, энг ранг-баранг БПЛА паркига эга — Туркия, Хитой, Исроил, Беларусь, Италия, Россия, Германия ва, баъзи маълумотларга кўра, АҚШ дронлари.
— Ўзбекистон эса энг амбициоз ёндашувни намоён қилмоқда — у Туркия, Хитой, Исроил, АҚШ, Россия, Эрон ҳамда маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг (икки мақсадли Lochin дронлари — таҳр.) дронларини ишлатмоқда. Ушбу тизимларнинг бир қисми тўғридан-тўғри тижорий шартномалар асосида етказиб берилган, бошқалари эса давлатлараро ҳамкорлик ёки қўшма ишланмалар натижаси. Қозоғистонда инфратузилма ва сармоя кўпроқ бўлса-да, Тошкент, эҳтимол, ўз дрон саноатини яратишда кучлироқ сиёсий ирода ва стратегик қатъият кўрсатаётган бўлиши мумкин, — дейди Oxus Society мутахассиси.
Мудофаа саноати бозорлари ва стратегик таҳлил бўйича етакчи таҳлилчи Дерек Бисаччо фикрича, минтақада тижорий жиҳатдан энг катта муваффақиятга Туркия эришган — 5 давлатдан 3 таси — Туркманистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон Baykar Makina ширкати ишлаб чиқарган Bayraktar TB2 (ўрта баландликда учувчи жанговар дронлар) дронларини ишлатмоқда, Қозоғистон эса Turkish Aerospace Industries компаниясининг кўп мақсадли Anka дронларига эга.
Минтақада фақат Тожикистон Туркиядан дрон харид қилмаган ягона давлат ҳисобланади.
Қайси давлатда аниқ қанча дрон борлиги ҳақида ишончли маълумотлар мавжуд эмас.
— Минтақадаги ҳукуматлар, одатда, дронлар импорти ҳажмини ошкор қилмайди. Бироқ катта тизимларнинг хариди (масалан, Бишкек томонидан Туркиядан олинган узоқ масофага учувчи Bayraktar Akıncı дронлари) одатда фақатгина бир нечта нусхани ташкил этади, — дейди Дерек Бисаччо.
Ким ўз дронларини ишлаб чиқаряпти?
Бир вақтнинг ўзида минтақа давлатлари харажатларни камайтириш мақсадида ўз ишлаб чиқаришини йўлга қўйишга интиляпти. Улар бу борада Россия тажрибасидан ўрнак олмоқда — Москва Эрондан Shahed-136 камикадзе-дронлар технологиясини сотиб олиб, уларни ўз ҳудудида ишлаб чиқара бошлади ва янги ном билан “Герань-2” деб атамоқда.
Россия армияси бу дронлардан Украинага қарши вайронкор ҳужумларда, кўпинча фуқаролик объектларига зарба беришда фойдаланмоқда.
Қозоғистон 2022 йил май ойида Туркия билан биргаликда ўз ҳудудида дронлар ишлаб чиқариш бўйича келишувга эришган. Қозоқ ҳарбийлари 2023–2024 йилларда ўқув курсларидан ўтган. Anka туридаги УУАлар ишлаб чиқарилиши 2024 йилда мамлакат жанубидаги Тараз шаҳрида бошланиши керак эди. Бироқ 2025 йил ўрталарига келиб, ҳанузча ишлаб чиқариш бошланмаган.
2025 йил январь ойида маълум бўлишича, Yesil Technology Company (2020 йилда ташкил этилган Хитойнинг Shaanxi Kaizhuo Electronic Technology компаниясига тегишли бўлган шўъба корхонаси) Қозоғистонда қишлоқ хўжалиги дронлари ишлаб чиқариш учун 12 миллион доллар сармоя киритади. Хитой манбаларининг ёзишича, компания импортга боғлиқликни камайтириш ва ишлаб чиқаришдан тортиб фойдаланишгача бўлган ёпиқ экотизим яратиш мақсадида Қозоғистон ҳудудида хомашё сотиб олиш ёки қазиб олишни ҳам режалаштирмоқда. Илк босқичда тайёр қисмлардан ойига 300 та дрон йиғиш режалаштирилган.
Бу, Oxus Society таҳлилчиси Майкл Хиллиарднинг таъкидлашича, санкцияларни четлаб ўтиш масаласини кун тартибига чиқаради — айниқса, Россияга нисбатан қўлланилган санкциялар нуқтаи назаридан.
— Агар дроннинг 90 фоизи Хитойда ишлаб чиқарилса, лекин якуний йиғув Қозоғистонда амалга оширилса, тайёр маҳсулот “Қозоғистонда ишлаб чиқарилган” деб тамғаланиши мумкин. Бу, расман ёпиқ ҳисобланган бозорларга, жумладан, Россияга ҳам йўл очиб беради. Бу стратегиялар айниқса икки мақсадли дронлар — масалан, оғир квадрокоптерлар учун самарали: уларни қишлоқ хўжалигида ҳам, ҳарбий мақсадларда ҳам осонгина мослаш мумкин, — дейди Хиллиард.
Ўзбекистонда эса дронлар ишлаб чиқаришни Россиянинг “Транспорт будущего” компанияси режалаштирмоқда. Расмий маълумотларга кўра, бу дронлар қишлоқ хўжалиги учун мўлжалланган. Компания 2021 йилда Белгород вилоятида рўйхатдан ўтган бўлиб, ташкилотчилар таркибида иккита акциядорлик жамияти бор. У учувчисиз аппаратлар учун аккумулятор ва бошқа бутловчи қисмлар ишлаб чиқаради.
Дастлабки босқичда Ўзбекистонда 100 миллион долларлик БПЛА ишлаб чиқариш режалаштирилган. Бу, эксперт фикрича, тобора кўпроқ хавотир уйғотмоқда.
— Бундай модель санкцияларни чеклаб ўтиш учун йўл очиб бериши мумкин. Масалан, Ўзбекистондаги кенг кўламли қишлоқ хўжалиги дастурлари ниқоби остида расман Россия фуқаролик мақсадлари учун деб кўрсатилган дронларни қабул қилиши, аслида эса улар ҳарбий тузилмаларга йўналтирилиши мумкин. Бундай етказиб беришларни ҳуқуқий жиҳатдан деярли кузатишнинг иложи йўқ — дронлар модулли тузилмага эга бўлгани учун, — дейди Майкл Хиллиард.
Бундай гумонлар аввал Тожикистон борасида ҳам пайдо бўлган — бу мамлакат Эрон билан ҳамкорлик қилмоқда. 2022 йилда тожик мухолифатчиси Муҳиддин Кабирий Украина нашрига берган интервьюсида Россия Эроннинг Shahed дронларини Тожикистон орқали олаётган бўлиши мумкинлигини айтган — бу дронлар кейинчалик Украина шаҳарларига ҳужумларда ишлатилмоқда. Ўхшаш маълумотни украиналик журналист Дмитрий Гордон ҳам эълон қилган.
Кейинроқ Тожикистон Ташқи ишлар вазирлиги бу иддаоларни рад этди — мамлакат учинчи давлатларга ҳарбий техника экспорт қилмаслигини билдирди.
Аслида Тожикистон Эрон дронлари ишлаб чиқаришни бошлаган, аммо улар Shahed эмас, Ababil-2 моделлари ҳисобланади. Shahed — нисбатан янги ишланма бўлса, Ababil-2 анча эски ва 1980-йиллар охиридан бери ишлаб чиқариб келинади. Эрон уларни Эрон-Ироқ уруши давридаёқ қўллаган.
Бундай ишлаб чиқаришга нисбатан санкциялар таҳдиди фақат иккита ҳолатда пайдо бўлиши мумкин: ишлаб чиқариш кўлами кескин ўсиб кетса ёки дронлар Тожикистондан ташқаридаги беқарор ҳудудларга етказила бошланса. Ҳозирча бу объектлар экспорт қилинаётгани, қайта экспорт қилинаётгани ёки Ғарб давлатлари кучлари жалб қилинган уруш зоналарида пайдо бўлаётганига оид ҳеч қандай очиқ-ойдин далиллар йўқ.
Қирғизистонда дронлар йиғиш режаси
Қирғизистонда эса Хитойнинг Zhongtian ZhiControl компанияси дронлар ишлаб чиқариш (ёки аниқроғи, йиғиш)ни йўлга қўйишни режалаштирмоқда. Лойиҳанинг тахминий қиймати 11 миллион доллар. Завод Қирғизистонда автосаноат, ёруғлик диодли лампалар ва қоғоз ишлаб чиқариш бўйича заводлар билан бирга ягона келишув доирасида ташкил этилган.
— Гарчи бундай ҳамкорлик тўлиқ технологик трансферни таъминламаса-да, у сиёсий жиҳатдан манфаатлидир: Қирғизистоннинг ЕОИИ (Евроосиё иқтисодий иттифоқи) аъзолиги Россияга сезгир бутловчи қисмлар экспортини соддалаштиради ва Пекин бу каналнинг қийматини жуда яхши тушунади, — дейди Майкл Хиллиард.
Туркманистондаги вазият
Туркманистон эса ҳозирча дронлар ишлаб чиқармаяпти. Мамлакатда мавжуд бўлган кичик УУАларни йиғиш маркази мутахассислар томонидан амалий салоҳият эмас, балки кўпроқ ташқи имижга йўналтирилган лойиҳа сифатида баҳоланмоқда.
Дронлар ва “маҳаллий мудофаа-саноат экотизимлари”
Мудофаа саноати бозорлари бўйича мутахассис Дерек Бисаччонинг айтишича, Марказий Осиё давлатларида йиғув заводлари барпо этилаётгани ички бозорда — армия ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан кафолатланган талаб билан асосланади. Аммо дронларни хорижий ҳамкорларга сотиш анча қийин.
— Жаҳон миқёсида дронлар бозори аллақачон тўйинган: стартаплар ҳам, йирик корпорациялар ҳам жуда кўп. Шунинг учун минтақадан ташқарига чиқиб, тижорий муваффақиятга эришиш анча мураккаб. Рақобатчилар жуда кўп ва янги ишлаб чиқарувчилар ҳар куни пайдо бўляпти, — дейди Дерек Бисаччо.
Майкл Хиллиарднинг таъкидлашича, Марказий Осиё дунёдаги умумий тенденцияларга эргашмоқда: сўнгги низолар фонида деярли барча замонавий армиялар дрон хариди дастурларини жадаллаштирган.
Қуролли кучлар дронларни разведка ва кузатув тизимларида, аниқ зарбалар беришда, жамоат тартибини назорат қилишда — масалан, митингларни мониторинг қилиш, чегараларни қўриқлаш, контрабанда йўналишларини кузатиш каби вазифаларда муҳим унсур сифатида кўрмоқда.
Фуқаролик секторида ҳам талаб ошиб бормоқда. Шу боис, ишлаб чиқаришни ривожлантириш сабаблари тушунарли. Бироқ бу лойиҳалар ҳали ҳам ташқи технологияларга боғлиқлик муаммосини ҳал қилмайди — чунки амалдаги лойиҳаларнинг кўпчилиги ҳали ҳам хитойлик авионика (учиш аппаратларининг электрон тизимлари), эронлик конструкциялар ёки россиялик подсистемаларга таянади.
Шунга қарамай, Хиллиарднинг фикрича, минтақада халқаро чекловларни айланиб ўтиш нуқтасига айланиш салоҳияти мавжуд.
— Агар Украинадаги уруш ва Россияга нисбатан санкциялар давом этса, Марказий Осиё хитой ёки эрон келиб чиқишига эга дронлар учун — маҳаллий шартларда йиғилган ёки қайта қадоқланган ҳолда, аслида эса санкция қўлланган давлатлар учун мўлжалланган — ноаниқ тарзда транзит хаби бўлиб қолиши мумкин, — дейди Хиллиард.
Эксперт таъкидлашича, Хитой ва Россиянинг қизиқишлари фақат иқтисодий эмас.
— Кенг маънода, Москва ва Пекин минтақани фақат нисбатан барқарор ва ўсиб бораётган бозор сифатида эмас, балки иқтисодий ўзаро боғлиқликни чуқурлаштириш орқали узоқ муддатли сиёсий яқинлашувга эришиш мумкин бўлган буфер ҳудуд сифатида ҳам кўришмоқда. Дронлар ишлаб чиқариш бўйича қўшма лойиҳалар бу давлатларга ўз таъсирини мустаҳкамлаш ва маҳаллий мудофаа-саноат экотизимларига интеграциялаш имконини беради, — дейди Oxus Society эксперти.
Санкцияларни четлаб ўтиш ҳолатлари
Сўнгги йилларда Марказий Осиёдаги компаниялар Россияга дронлар етказиб бериш орқали санкцияларни четлаб ўтаётгани аниқланган. 2023 йилда халқаро суриштирувчилар гуруҳи Қозоғистоннинг “Аспан Арба” компанияси Хитойнинг DJI компанияси томонидан ишлаб чиқарилган 500 дан ортиқ дронни Қозоғистон орқали Россияга етказганини маълум қилди. DJI ўшанда Украинага қарши тўлиқ кўламли уруш бошлангандан сўнг Россияга етказиб беришни тўхтатганини расман эълон қилган эди.
Ҳудудий дрон трафиги ва халқаро шубҳалар
2023 йилда The Washington Post нашри Қирғизистондан Россияга Қозоғистон ҳудуди орқали дронлар юкланган юк машинасини олиб ўтишга уриниш ҳақида ёзган. Дронларнинг бир донаси қарийб 14 минг доллар туриши айтилган. Транспорт ёрлиғида хитойлик дронлар “кучли агроопылительлар” (яъни қишлоқ хўжалигида ҳашаротларни чанглатувчи дронлар) сифатида кўрсатилган, аммо Россия ҳукуматининг ўзи таъкидлаганидек, бу каби қурилмалардан ҳарбий мақсадларда фойдаланиш мумкин.
Украина ҳам сўнгги пайтларда дронлар ёрдамида йирик ҳужумларни амалга оширмоқда. Украина Қуролли Кучларининг “Ўргимчак тўри” (Паутина) операцияси бу можародаги энг кенг кўламли ҳаракатга айланган. Унинг натижасида Россия камида 11 та стратегик бомбардимончи самолётини йўқотган.
Шу билан бирга, Россия Telegram-каналларда Украина ҳужумларида фойдаланилган дронлар Қозоғистон орқали етказиб берилгани ҳақида маълумотлар пайдо бўлди. Бунга жавобан Остона расмийлари бу айбловларни рад этди ва тарқатилаётган тахминларни асоссиз деб атади.
The Wall Street Journal 2024 йилда ёзган мақоласида қайд этилишича, Марказий Осиё ҳали ҳам ҳарбий мақсадда ишлатилиши мумкин бўлган товарларни етказиб бериш учун транзит коридори бўлиб қолмоқда. Асосий юклар Хитойдан ташилаётган бўлиб, улар орасида Хитойда ишлаб чиқарилган, лекин йирик америкалик компанияларга тегишли маҳсулотлар ҳам бор. Бу компаниялар эса маҳсулотларни Россияга етказиб бериш уларнинг рухсатисиз амалга оширилаётганини таъкидлашган.
